A Praga de Vicente Risco

Mario Paz González

Hai autores aos que sempre é preciso voltar: Montaigne, Kafka, Pessoa... e a xeración “Nós”. Repasar a obra de, por exemplo, Vicente Risco serve para decatarse de que quizais non é popularmente tan coñecida frente á de Castelao ou Otero Pedrayo. Calquera sabe hoxe en día quen foi, pero non todo o mundo ten coñecemento da amplitude dunha producción que vai moito máis aló d’O porco de pé.

Dos seus libros prefiro especialmente Mitteleuropa, a crónica da viaxe que fixo por Europa Central entre maio e setembro de 1930 e que foi publicando de xeito intermitente na revista Nós, de xullo de 1930 ata o ano 1935. Mitteleuropa é, máis que nada, unha sorte de diario. Din que a lectura de escritos biográficos doutros tempos axúdanos a comprender o noso. Pode ser. As crónicas de viaxe teñen, por riba, ese doce exotismo que as achega dalgún xeito impreciso á literatura fantástica. “Marco Polo”, dicía Borges, “sabía que o que imaxinan os homes non é menos real que iso que chaman realidade”.

Resulta curioso ir tras os pasos de Risco por Berlín, Praga ou Viena. Ata hai algo de entrañable nese individuo de case cincoenta anos, con pinta de “húngaro” (segundo lle din repetidas veces), de sabio despistado que percorre as rúas, entra e sae de restaurantes e cafés, debuxa nos museos e se alporiza ou se divirte con todo aquilo que excita a súa imaxinación ou a súa sempiterna curiosidade. As opinións que vai desgranando sobre calquera tema resultan a miúdo categóricas, contradictorias e nalgúns casos, para un lector de hoxe en día, probablemente inxenuas, pero sempre cheas dunha grande agudeza e clarividencia. Non dubida en atreverse con todo: marxismo, americanismo, cosmopolitismo, nacionalismo, militarismo, nacionalsocialismo, antisemitismo... O Art Nouveau de Praga ou a igrexa de San Carlos Borromeo, en Viena, sorprenden de súpeto coma dúas das súas máis enconadas fobias.

A parte do periplo que se desenvolve en Praga é a miña preferida. Se Berlín despertaba no seu maxín a lembranza de Vigo, da Praza Maior de Ourense ou de Allariz, as rúas de Praga que percorre febrilmente desde a súa chegada, coas súas (respeto en todas as citas as pecularidades lingüísticas do orixinal) “tenduchas coma as nosas, chafalleiras e algunhas pouco limpas, cristaleiras pequenas istaladas nas fenestras baixas, artesanos traballando nos currunchos, e todo tan familiar e á confianza, que se non fora polas casas barrocas, Renacemento e século XIX con cúpulas nas esquinas, aquelo semellaba unha gran Ribadavia”. Nesa Praga máis acolledora, sinxela e chea de xente pouco fachendosa, lonxe do “artificialismo e ordeanza de Berlín”, un “semella que se atopa na casa”, chegará a dicir. As comparacións coa súa terra lonxana (que o acompañan na viaxe desde que entra en Castela) intensifícanse agora: a cerámica de Bohemia (que lle lembra a de Sargadelos), os santos das igrexas, as gaitas do Museo Etnográfico ou a cuestión lingüística: “Decátome de que a situación real dos idiomas, en Praga [alemán e checo], vén ser a mesma que sería nas vilas galegas se o galego fora a língoa oficial”.

No eido exclusivamente literario cómpre salientar algo. Cando Risco estivo en Praga, Franz Kafka (home dalgún xeito “inadaptado” e “con espírito”, coma os da Xeración “Nós” e de quen vén de cumprirse o 125.º aniversario do seu nacemento) levaba morto só seis anos. Isto quere dicir que, naquel verán de 1930 non só a súa obra non acadara apenas repercusión algunha, senón que os seus pais, as súas irmás, os seus cuñados, a derradeira compañeira, Dora Diamant, os amigos, coma Max Brod, os compañeiros de traballo... aínda andaban pola cidade do Moldava. Concretamente os pais morrerían en 1931 (Hermann) e 1934 (Julie); as irmás, coma tantos outros xudeus, nos campos de concentración nazis anos despóis. Pode ser que Risco cruzase con eles nos seus paseos polas rúas da Cidade Vella, onde vivían frente a esa igrexa de San Nicolás que tanto lle chamou a atención. Na rúa Celetná, que o ourensán non pode evitar comparar coa Caldereiría de Compostela, estivo a tenda do pai de Kafka. De ter falado con él ou coa nai, poderían terlle dito que un irmán dela, Alfred Löwy (morto en 1923), vivíu en España e foi nada menos que director da Compañía de Explotación dos ferrocarrís de Madrid a Cáceres e Portugal. Quen nos di que algún deses homes que Risco describe na Alte-Neu Synagoge, “de chapeu craro e bigote recortado”, non podería ser Max Brod, da súa mesma idade, que sete anos despóis publicaría unha biografía do amigo morto e adicaría parte da súa vida a difundir a súa obra, e que en 1939 emigraría definitivamente do reino de Bohemia?

En fin, todo isto non é máis que un xogo que non pretende saír do eido da pura especulación, quizáis porque unha cidade coma Praga se presta profundamente a elo. Calquera pode preguntarse, coma fixo Angelo Maria Ripellino, se Praga existe en realidade ou “tratase, máis ben, dun país imaxinario”. A literatura de viaxes tamén permite adicar terreo a estes xogos, coma xa dixemos máis arriba.

Se unha cousa produce desacougo é pensar o que se lles ía vir por riba a esas fermosas cidades e a esas xentes en poucos anos. Nin siquera Risco, coa súa lucidez extrema semella intuilo. Cando na Viena imperial que tanto o sorprende le na prensa novas do mundo, coma a revolución arxentina, as loitas dos fascistas italianos, o lento ascenso dos nacionalsocialistas... a quietude das amplas rúas da capital austriaca lévano a reflexionar sobre “se val ou non a pena de se apaixoar pola cousa púbrica ata o punto de por ela matar e morrer”. Afortunadamente a Europa de hoxe non é a de hai un século, aínda que, ás veces, as declaracións dalgún político irresponsable podan facernos crer o contrario. Vendo a evolución dos feitos históricos naquel tempo, podería pensarse que quizais, a mediados do século XX, despóis das terribles confrontacións bélicas que o sacudiron, se o continente europeo fose unha sóa persoa, teríase interrogado sobre sí mesmo do mesmo xeito que o facía o protagonista da primeira novela de Lobo Antunes, Memória de elefante, ao preguntarse: “Cando é que eu me fodín?”.

Pica aquí ou nas imaxes que ilustran este artigo para acceder á exposición virtual “A Praga de Vicente Risco”. As fotos modernas foron tomadas polo autor do texto hai anos, as antigas pertencen ao libro Franz Kafka. Imaxes da súa vida (1998) de Klaus Wagenbach.

mariopaz@avozdevilalba.com